ભારતીય મહાકાવ્ય રામાયણ ભારત સહિત વિશ્વના ઘણા દેશોમાં પ્રખ્યાત છે જેમાં બર્મા, ઇન્ડોનેશિયા, કંબોડિયા, લાઓસ, ફિલિપાઇન્સ, શ્રીલંકા, નેપાળ, થાઇલેન્ડ, મલેશિયા, જાપાન, મંગોલિયા, વિયેટનામ, ચીન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. વિશ્વના ઘણા દેશો અને પ્રદેશોમાં વ્યાપક હોવાને કારણે, રામાયણના મૂળ સંસ્કરણને વિવિધ પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં અનુકૂળ અથવા અનુવાદિત કરવામાં આવ્યું હતું, જેને વિવિધ પ્રાદેશિક સ્વરૂપો આપવામાં આવ્યા છે. રામાયણના મહાકાવ્યના પ્રાચીન સંસ્કરણ માટે ઋષિ નારદને જવાબદાર માનવામાં આવે છે, કારણ કે તેમણે જ મહર્ષિ વાલ્મીકિને જ્ઞાન આપ્યું હતું, ત્યારબાદ વાલ્મીકિએ રામાયણનું સૌથી જૂનું અને મૂળ સંસ્કરણ લખ્યું હતું. પરંતુ હાલમાં આ મહાકાવ્યના લગભગ ત્રણસો સંસ્કરણો છે.
આ મહત્વપૂર્ણ રૂપાંતરણોમાં 12 મી સદીના તમિળ ભાષામાં ‘રામાવતારમ’, 14 મી સદીની તેલુગુ ભાષામાં ‘શ્રી રંગનાથ રામાયણમ’, ‘ખ્મેર રીમકર’, થાઇ ‘રામાકિઅન’, ‘લાઓ ફ્રા લક ફ્રા લામ’ વગેરે ભાષામાં શામેલ છે. મૂળ રામાયણનો સાર પ્રાદેશિક સંસ્કૃતિઓ અને કલાત્મક માધ્યમોની વિવિધ શ્રેણીમાં વ્યક્ત કરવામાં આવે છે જે મૂળ રામાયણના મુખ્ય વિષયોને વધુ વ્યાપકપણે પ્રદર્શિત કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, રામાયણ લખાઓન ખ્મેર નૃત્ય થિયેટરમાં કેરળ અને લક્ષદ્વીપના મુસ્લિમોના મપિલા ગીતો તરીકે કરવામાં આવે છે. રામાયણના સૌથી પ્રખ્યાત સંસ્કૃત સંસ્કરણો આધ્યાત્મ રામાયણ, આનંદ રામાયણ અને અદ્ભુત રામાયણ છે, જેમાંના કેટલાક મુખ્યત્વે વાલ્મીકિની કથા વર્ણવે છે, જ્યારે અન્ય પેરિફેરલ વાર્તાઓ પર આધારિત છે.
અધ્યાત્મ રામાયણ: રામાયણનું આ સંસ્કરણ બ્રહ્માનંદ પુરાણમાંથી લેવામાં આવ્યું છે, જે તુલસીદાસના રામચરિતમાનસથી પ્રેરિત છે. અધ્યાત્મ રામાયણ ભગવાન રામના દૈવી સ્વરૂપને સમજાવે છે. આ આવૃત્તિ સાત કાંડમાં વિભાજિત કરવામાં આવી છે.
આનંદ રામાયણ: વાલ્મિકીને પરંપરાગત રીતે રામાયણના આ સંસ્કરણ માટે જવાબદાર માનવામાં આવે છે. આ સંસ્કરણ રામની પરંપરાગત વાર્તાનો સારાંશ આપે છે. તે મુખ્યત્વે વાલ્મિકીની વાર્તાને લગતી પેરિફેરલ વાર્તાઓથી બનેલું છે. આ આવૃત્તિ ભગવાન રામના જીવનના છેલ્લા વર્ષો વિશે માહિતી પ્રદાન કરે છે.
અદભુત રામાયણ: વાલ્મીકિને પણ આ સંસ્કરણ માટે જવાબદાર માનવામાં આવે છે અને તેમાં ભગવાન રામ સાથે સંબંધિત વાર્તાઓ શામેલ છે. તે મુખ્યત્વે સીતાની ભૂમિકા વર્ણવે છે. તે માતા સીતાના જન્મ સંજોગો તેમજ રાવણના 1000 માથા વાળા મોટા ભાઈ મહિરાવણની હારની કથા રજૂ કરે છે.
રાવણની પત્ની મંદોદરીનો ઉલ્લેખ અદ્ભુત રામાયણમાં સીતા માતાની માતા તરીકે કરવામાં આવ્યો છે. મંદોદરી માયાસુરા (અસુરોનો રાજા) અને હેમા (અપ્સરા) ની પુત્રી હતી. રામાયણમાં મંદોદરીને એક સુંદર, ધર્મનિષ્ઠ અને ન્યાયી સ્ત્રી તરીકે દર્શાવવામાં આવી છે. પતિના દોષો હોવા છતાં મંદોદરી તેમનો આદર કરે છે અને તેમને ધર્મના માર્ગ ઉપર ચાલવાની સલાહ આપે છે. અદભૂત સંસ્કરણ મુજબ, રાવણ ઋષિઓને મારી નાખી અને તેમના લોહીને મોટા વાસણમાં સંગ્રહિત કરતો હતો. એકવાર, જ્યારે ઋષિ ગ્રિતમદ દેવી લક્ષ્મીને તેમની પુત્રી તરીકે મેળવવા માટે તપશ્ચર્યા કરી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે એક વાસણમાં દૂધને ઘાસ સાથે સંગ્રહિત કર્યો અને તેને મંત્રોથી શુદ્ધ કર્યો જેથી દેવી લક્ષ્મી તેમાં રહે. પણ રાવણે તેના વાસણનું દૂધ પોતાની લોહીના વાસણમાં નાખી દીધું. રાવણના આ દુષ્ટ કાર્યને જોઈને મંદોદરી ખૂબ નિરાશ થઈ ગઈ અને તેણે રક્ત વાહિની સામગ્રી પીને આત્મહત્યા કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. લોહીની નળીમાં રહેલી તે સામગ્રી ઝેર કરતાં વધુ ઝેરી હતી. પરંતુ મંદોદરી મરવાના બદલે ગ્રિત્સમદના દૂધની શક્તિને કારણે લક્ષ્મીના અવતારથી ગર્ભવતી થાય છે. મંદોદરીએ કુરૂક્ષેત્રમાં આ ગર્ભને દફનાવ્યો હતો જ્યાંથી આ ગર્ભ રાજા જનક દ્વારા પ્રાપ્ત થયો હતો અને તેણે તેનું નામ સીતા રાખ્યું હતું. આમ મંદોદરી માતા સીતાની માતા તરીકે દેખાયા. એવું માનવામાં આવે છે કે મંદોદરીનું જન્મસ્થળ મેરઠ હતું.
રામાયણ કથાના વધારાના સંસ્કરણોના કેટલાક નોંધપાત્ર ઉદાહરણોમાં તામિલનાડુના તમિલ ‘કંબ રામાયણમાં’, આંધ્રપ્રદેશની ‘શ્રી રંગનાથ રામાયણમ’, કર્ણાટકની ‘કુમુદેન્દુ રામાયણ’, અસમ ની ‘સપ્તકાંડ રામાયણ’, બંગાળની કૃતિવાસી રામાયણ, મહારાષ્ટ્રની મરાઠી ભાવાર્થ રામાયણ, ઉત્તર પ્રદેશની રામચરિતમાનસ વગેરે સામેલ છે. અન્ય ધર્મોમાં પણ રામાયણની આવૃત્તિઓ ઉપલબ્ધ છે. જેમ કે બૌદ્ધ ધર્મમાં ‘દશરથ જાતક’, જૈન ધર્મમાં ‘પૌમાચાર્યમ’ વગેરે. શીખ ધર્મના રામાયણ સંસ્કરણમાં રામનો આંતરિક આત્મા તરીકે, સીતાને બુદ્ધિ તરીકે, લક્ષ્મણને મન તરીકે અને રાવણને અહંકાર તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
એ રામાયણના આ સંસ્કરણો પર કે. રામાનુજન દ્વારા ‘ત્રણ સો રામાયણ- પાંચ ઉદાહરણો અને અનુવાદ પરના ત્રણ વિચારો’ શીર્ષકનો એક નિબંધ લખવામાં આવ્યો હતો, જે સમગ્ર ભારત અને એશિયામાં લગભગ 2500 વર્ષ અથવા વધુ રામાયણનો છે તેના વિશે અને તેના ઇતિહાસ વિશે જણાવે છે. આ હકીકતમાં દર્શાવે છે કે વિવિધ ભાષાઓ, સમાજ, ભૌગોલિક અને ધર્મોમાં કેટલી રામાયણ અનુકૂલન કરવામાં આવી છે. ‘300 રામાયણ’ નિબંધનું શીર્ષક વાસ્તવિક ગણતરીનો આધાર છે.
